Sokołów Nahum (Natan) Tobiasz, krypt.: N.S., S., S-w (1861–1936), dziennikarz, literat, działacz syjonistyczny. Ur. 5 II w Wyszogrodzie, w rodzinie wywodzącej się od krakowskiego rabina Natana Spiry z przełomu XVI i XVII w. Nazwisko Sokołów przyjął na początku XIX w. pradziadek S-a, rabin wyszogrodzki Cwi (Hersz), na pamiątkę ojca, cadyka w mieście Sokołów na Podlasiu. S. był synem Samuela Józefa (zm. po r. 1895), kupca z wykształceniem rabinackim, i jego pierwszej żony Miriam Gitli z Konów.
Ok. r. 1865 rodzina S-a przeprowadziła się do Płocka i tam, przebywając w spolonizowanym środowisku matki, S. odebrał zarazem tradycyjną żydowską edukację. Samodzielnie przyswoił sobie kilka języków europejskich i uchodził za cudowne dziecko; jego dalszym wykształceniem zainteresował się miejscowy gubernator M. J. Wrangel. Nie posłano go jednak do gimnazjum na skutek sprzeciwu dziadka, Efraima Izaaka, przełożonego gminy żydowskiej w Wyszogrodzie, bo chciał on wykształcić wnuka na rabina (ojciec S-a przeprowadził się w tym czasie do Lublina i po raz drugi ożenił). S. przerobił natomiast program gimnazjalny, pobierając prywatne lekcje u miejscowych nauczycieli polskich. W celu uzupełnienia edukacji religijnej, odbył na polecenie dziadka podróż po miejscowościach, w których działali znani rabini (Lubicz, Kutno, Sempolno, Łowicz, Koło), a w tajemnicy przed nim – także do ośrodków chasydyzmu w Kocku i Górze Kalwarii. W r. 1873 opublikował swój pierwszy utwór w języku hebrajskim w czasopiśmie „Ha-Ivri” (Żyd, Brody); tłumaczył też na ten język utwory F. Schillera i W. Shakespeare’a oraz sporządzał ręcznie pisaną gazetkę „Hošana” (Hosanna). Zaprzyjaźnił się wówczas z Władysławem Dobrzyńskim, później wybitnym warszawskim lekarzem i higienistą, dużo też zawdzięczał zbiorom bibliotecznym rodziny Łempickich i Leopolda Dobrskiego w Wyszogrodzie. W r. 1876 został S. ożeniony z kuzynką, Reginą (Rywką) z Segalów, córką kupca Izaaka Hersza, i osiadł w jej rodzinnym Makowie.
W r. 1876 zadebiutował S. na łamach hebrajskiej gazety warszawskiej „Ha-Cefira” (Jutrzenka), wydawanej przez Chaima Zeliga Słonimskiego, artykułem atakującym zarząd żydowskiej gminy płockiej za obskurantyzm. Odtąd z gazetą tą regularnie współpracował. W r. 1878 wydał popularny zarys geografii Mecukej Erec (Filary ziemi, W., wg innych przekazów Maków), który rozesłał do wielu osobistości i organizacji żydowskich na świecie w intencji nawiązania z nimi bliższych kontaktów. Podjął współpracę z periodykami „Ha-Magid” (Kaznodzieja, Ełk) i „Archives Israélites” (Paryż), wreszcie w r. 1880, w nadziei pozyskania etatu w „Ha-Cefirze”, przeniósł się na stałe do Warszawy. Ponieważ dochody ze współpracy z gazetą były zbyt małe dla utrzymania rodziny, S. imał się rozmaitych zawodów. Podróż handlowa po bawełnę do rosyjskiej Azji Środkowej zakończyła się fiaskiem finansowym (ogłosił z niej jednak w „Ha-Cefirze” cykl reportaży), nie powiodła się również próba uzyskania posady rabina we Lwowie, dla której nielegalnie przekroczył granicę rosyjsko-austriacką. Przez pewien czas był tłumaczem w konsulacie hiszpańskim w Warszawie, a potem nauczycielem historii w szkole przy Wielkiej Synagodze Reformowanej tamże. Opublikował w tym czasie w języku hebrajskim pracę o antysemityzmie Sin’at ‘olam le-’am ‘olam (Wieczna nienawiść do wiecznego narodu, W. 1882), podręcznik do nauki angielskiego Torat sefat anglit (W. 1882, wersja jidysz: Lernt ajch engliš, W. 1891, wiele wydań), powieść historyczną Caddik ve-nisgab (Sprawiedliwy i wyniosły, W. 1882) oraz podjął współpracę z czasopismami: „Ha-Melic” (Mówca, Odessa) i „Ha-Karmel” (Góra Karmel, Wil.). Do dyskutowanej wtedy – po ukazaniu się broszury L. Pinskiera „Autoemanzipation” (1882) – idei utworzenia państwa żydowskiego odniósł się negatywnie. W r. 1884 Słonimski zaproponował S-owi objęcie następstwa po dotychczasowym współredaktorze „Ha-Cefiry” Samuelu Pinchasie Rabinowiczu. T.r. zaczął S. wydawać rocznik literacki w języku hebrajskim „Ha-Assif” (Plon, ukazywał się do r. 1893, kontynuowany w l. 1900–1905/6 jako „Sefer ha-Šana” ). W r.n. opublikował zarys geografii Palestyny Erec hemda (Geografia ziemi. W., streszczenie popularnego dzieła L. Oliphanta pt. „Land of Gilead”). Od 1 IV 1886 „Ha-Cefira” przekształciła się w dziennik i S., choć formalnie był nadal tylko jej współredaktorem, jednak przy podeszłym wieku Słonimskiego, właściwie sam ją prowadził, czasami w ostrych sporach z redaktorem naczelnym. Nadał „Ha-Cefirze” charakter gazety nie tylko informacyjnej, ale też komentatorskiej i literackiej, pozyskał nowych współpracowników. Niekiedy w całości wypełniał numery redagowanych przez siebie czasopism własnymi komentarzami, przeglądami politycznymi, felietonami tygodniowymi, recenzjami literackimi, reportażami, nowelami i opowiadaniami. W r. 1889 wydał po hebrajsku słownik biograficzny pisarzy żydowskich pt. Sefer zikkaron (Księga pamięci, W., jako suplement do ,,Ha-Assif”).
Z czasem redakcję „Ha-Cefiry” przeniósł S. z ul. Dzikiej do nowych pomieszczeń przy ul. Mariańskiej, tam też umieścił nabytą drukarnię i sam zamieszkał. Otworzył też księgarnię na Nalewkach. Przedsięwzięcia te, administrowane przez jego żonę, zaczęły przynosić spore dochody. S. pozyskał szerokie koneksje wśród inteligencji i plutokracji żydowskiej Warszawy. Jego pozycję społeczną wzmocniło podjęcie współpracy z organem nurtu asymilatorskiego – „Izraelitą” (wydawanym przez Samuela Henryka Peltyna). Zbliżył się wówczas do rodzin Bergsonów, Bersonów, Wawelbergów i Blochów; brał udział w zbieraniu materiałów do ankiety statystycznej Jana Gotlieba Blocha na temat położenia Żydów w Król. Pol. Na łamach „Izraelity” opublikował cykl artykułów Zadania inteligencji żydowskiej. Szkic programu (nr 19–25, odb. W. 1890), którego tezy wiele zawdzięczały polskiemu pozytywizmowi. Przeprowadził w nim krytykę zarówno «zastojnych mas» i chasydyzmu, jak i «uciekinierstwa inteligencji», wzywał do «pracy organicznej, zbiorowej, pracy u podstaw» polegającej na reformie rabinatu, szkolnictwa i gminy wyznaniowej oraz oświecaniu ludu poprzez kazania i literaturę popularną. Inteligencji zalecał powrót do «szlachetnych tradycji izraelskich», a jako wzór ukazywał żydowskich bohaterów powieści Elizy Orzeszkowej i Józefa I. Kraszewskiego. W kwestii językowej opowiedział się za polskim, jidisz zalecał tolerować «tak długo, aż masy zacofane i zapleśniałe w fanatyzmie, nabywszy lepszych pojęć, porzucą odrębną mowę zepsutą i przyjmą język panujący – społeczny do użycia powszechnego», miejsce hebrajszczyzny widział w synagodze, szkole religijnej i nauce judaistycznej. Jednak sam pisał też w jidysz – felietony i opowiadania, drukowane w „Di jidiše bibliotek” (1891) Icchoka Lejby Pereca.
Od poł. l. dziewięćdziesiątych S. corocznie podejmował dłuższe podróże zagraniczne, które umocniły jego kontakty ze środowiskami żydowskimi w Europie: w Berlinie zaprzyjaźnił się z G. Karpelesem, którego dzieło „Geschichte der jüdischen Literatur” przetłumaczył na hebrajski („Toledot sifrut Israel”, W. 1889–91); w Paryżu zbliżył się do rodziny Rothschildów, w Londynie nawiązał współpracę z „The Jewish Chronicle”. Wobec syjonizmu zachowywał początkowo dystans, na ukazanie się książki jego ideologa T. Herzla „Judenstaat” (1896) zareagował krytycznie w kilku artykułach na łamach „Ha-Cefiry” (nr 142, 213, 218), uznając jej tezy za nierealistyczne; na jeden z nich Herzl odpowiedział polemiką (tamże nr 228). Po śmierci Peltyna przejął S. pod koniec 1896 redagowanie „Izraelity”. W lipcu 1897, z uwagi na swą rolę w kształtowaniu opinii publicznej wśród Żydów Król. Pol., został zaproszony jako obserwator na II Kongres Syjonistyczny w Bazylei. Tam rozmowa z Herzlem zapoczątkowała jego ewolucję ideową; w r. 1898 uczestniczył w I wszechrosyjskiej konferencji syjonistycznej w Warszawie, zaś „Ha-Cefira” zaprzestała krytyki syjonizmu. Brał też udział w kolejnych syjonistycznych kongresach ogólnoświatowych już jako delegat. W r. 1898 wybrany został na II Kongresie w Bazylei do komisji kulturalno-literackiej. W r. 1899 w wyborach do władz gminy żydowskiej w Warszawie syjoniści, startujący w nich po raz pierwszy, wystawili go, jako swego kandydata. S. usiłował przekonać Herzla, iż kultura hebrajska powinna stać się jedyną kulturą państwa żydowskiego w Palestynie; na ten temat szczególnie dobitnie wypowiedział się na IV Kongresie Syjonistycznym w Londynie w r. 1900. Szybko stał się jednym z liderów syjonizmu w Król. Pol. i z tego powodu atakowany był przez środowiska chasydzkie; cadykowie rzucili na „Ha-Cefirę” i osobiście na S-a klątwę za szerzenie herezji. Usiłując zneutralizować jej skutki, złożył wizytę cadykowi z Góry Kalwarii, zaś w r. 1901 opublikował adresowany do Żydów religijnych wykład celów syjonizmu pt. L’maranan w’rabbanan (Nasi nauczyciele i mistrzowie, W.). T.r. wydał też tom opowiadań Neure hanešer (W.). Przełożył na język hebrajski „Altneuland” Herzla (1902), tworząc dla niemieckiego tytułu hebrajski odpowiednik: Tel Awiw, który stał się w r. 1909 nazwą pierwszego żydowskiego miasta w Palestynie. Coraz silniejsze zaangażowanie syjonistyczne, przy równoczesnym redagowaniu organu asymilatorskiego, wywoływało ataki na S-a w prasie (m. in. Adama Wiślickiego w „Przegl. Tyg.” i Jerzego Ohra w „Roli” i „Niwie”). Tej niezręcznej sytuacji położyło koniec zwolnienie S-a z redakcji „Izraelity” przez właścicielkę pisma, Salomeę Peltynową w sierpniu 1902; w ostatnim na jego łamach artykule zadeklarował, że celem Żydów winno być «utrzymanie żydowskości […] bez worania się w nieswój zagon». We wrześniu 1902 uczestniczył S. w II wszechrosyjskiej konferencji syjonistycznej w Mińsku i zwalczał na niej ortodoksów, chcących oddać ten ruch pod kontrolę rabinacką. W r.n. był na VI Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, który zdominował spór pomiędzy Herzlem, forsującym projekt osadnictwa w Ugandzie, a opozycją. S. nie zajął w tej sprawie wyraźnego stanowiska, nie chcąc zrażać sobie żadnej ze stron, naraził się jednak na krytykę wszystkich; w grudniu t.r. na konferencji syjonistów łódzkich i warszawskich poparł Herzla. Reprezentował syjonizm wobec opinii polskiej, pisał o nim w serii artykułów na łamach „Gazety Polskiej” (Tablice, 1904 nr 334, 348, 353, 359); na tym tle doszło do sporu pomiędzy nim a Aleksandrem Świętochowskim, zaś z drugiej strony do współpracy z Marią Konopnicką (z którą kontakt nawiązał już w r. 1893, gdy zabiegał o prawa do przekładu „Mirtali” na język hebrajski) i Gabrielą Zapolską.
W r. 1904 uroczyście obchodzono 25-lecie pracy pisarskiej S-a. Z tej okazji ukazał się zbiór jego szkiców i artykułów Ketabim nibharim (Pisma wybrane) i poświęcona mu księga jubileuszowa „Sefer ha-jovel” (W. 1904). Podejmował w tym czasie wiele inicjatyw społecznych i kulturalnych: przygotowywał edycję encyklopedii hebrajskiej (nie ukazała się), działał w żydowskich organizacjach (m.in. w Tow. Dostarczania Pracy Ubogim Żydom, w Komisji Historycznej przy Bibliotece Judaistyczej Synagogi Postępowej, w hebrajskim kole literackim «Safrut»), wszedł w skład komitetu organizującego żydowskie osadnictwo rolnicze (farma w Częstoniewie pod Warszawą). Dom S-a stał się ośrodkiem życia towarzyskiego i intelektualnego. Liczba gości i pory odwiedzin były takie, że Ch. Weizmanowi, który gościł w nim w r. 1903, wydał się on «niczym dworzec kolejowy». Na poniedziałkach S-a bywali m.in.: Ludwik Zamenhof, Henryk Goldschmidt (Janusz Korczak), Stanisław Słonimski, literaci: Szalom Asz, Szalom Alejchem, I. L. Perec, folklorysta Ignacy Bernstein, działacze syjonistyczni: Izaak Grünbaum, Apolinary Hartglas, socjalista Bronisław Grosser.
W kolejnych latach S. podejmował podróże do Rosji, dla obserwacji skutków fali pogromów, sporządzał z nich raporty dla zachodnioeuropejskich organizacji żydowskich – Alliance Israélite Universelle (AIU), Jewish Colonization Association (JCA) i Hilfsverein der Deutschen Juden oraz opisywał w reportażach dla „The Times” i „The Jewish Chronicle”. Od marca do maja 1905 przebywał w Petersburgu, uczestnicząc w pracach komisji dla zbadania skarg na cenzurę; wraz z L. I. Kacenelsonem i S. Gincburgiem przygotował memoriał o sytuacji prasy żydowskiej. Obserwował tam wydarzenia rewolucyjne i uczestniczył w naradach z rosyjskimi syjonistami z M. Usyszkinem na czele oraz innymi działaczami żydowskimi. Podczas rewolucji w Król. Pol. drukarnia S-a odbijała ulotki sekcji żydowskiej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Socjaldemokracji Król. Pol. i Litwy, a nawet anarchistyczne. T.r. na kolejnym kongresie syjonistycznym w Bazylei wybrany został do Ściślejszego Komitetu Wykonawczego (ŚKW) Światowej Organizacji Syjonistycznej (ŚOS). W październiku t.r. ponownie pojechał do Petersburga, by przyłączyć się do zabiegów o równouprawnienie dla ludności żydowskiej. Poprzez poznanego tam reprezentanta amerykańskich agencji prasowych, R. Englisha, informował o przebiegu wypadków opinię w USA. Inspirował akcję protestów i interwencji poza Rosją także poprzez stały kontakt z następcą Herzla, przewodniczącym ŚOS, D. Wolffsohnem. W przeddzień nominacji S. Wittego na premiera został przez niego przyjęty wraz z przedstawicielem Żydów brytyjskich E. Adlerem (opis tej rozmowy zamieścił w „The Times” nr z 28 X). Odbył potem jeszcze kilka dalszych rozmów z Wittem. W trakcie tych zabiegów nawiązał współpracę z Janem Baudouinem de Courtenay. Korzystając z nowych koncesji dla prasy żydowskiej założył w styczniu 1906 w Warszawie dziennik w jidysz „Der Telegraf”, którego prowadzenie powierzył Nahumowi Moszemu Syrkinowi i Bronisławowi Eljaszewowi.
W tym samym miesiącu wyjechał do Europy Zachodniej, by w Brukseli wziąć udział w ogólnożydowskiej konferencji zwołanej z inicjatywy syjonistów w sprawie sytuacji Żydów w Rosji; konferencja ta jednak nie udała się, gdyż JCA i AIU odmówiły w niej udziału. Zbliżył się wówczas do Henryka Arctowskiego oraz E. Vandervelde’go, późniejszego ministra spraw zagranicznych Belgii. Należał do stałych współpracowników założonego w lutym t.r. w Warszawie organu syjonistów polskich „Głos Żydowski” (od sierpnia „Życie Żydowskie”). Podczas licznych podróży S-a represje cenzorskie, procesy prasowe oraz częste konfiskaty, a także konkurencja innych gazet, sprowadziły jego interesy dziennikarskie w Warszawie na skraj bankructwa; w końcu zarówno „Ha-Cefira”, jak i „Der Telegraf” przestały się ukazywać, a sąd rosyjski wydał za nim list gończy. S. postanowił więc pozostać za granicą. Wyjechał do Londynu, gdzie zarobkował pisaniem do „The Jewish Chronicle”, „The Jewish World” i „The American Hebrew”. Zamieszczał też w gazetach nieżydowskich artykuły na tematy rosyjskie i podjął próbę nawiązania kontaktu z elitami brytyjskimi. W czasie tego pobytu poznał antykwariusza polskiego Wilfryda Michała Woynicza i zatrudnionego u niego, wówczas studenta, Augusta Zaleskiego.
W październiku 1906 przeniósł się S. do Kolonii i w następnym miesiącu objął zaoferowaną mu przez Wolffsohna posadę sekretarza generalnego ŚOS oraz redaktora jej organu prasowego „Die Welt”. Przez kolejne trzy lata dużo publikował, głównie po niemiecku, odbywał częste podróże po Europie w sprawach syjonistycznych i wygłaszał odczyty na temat kultury żydowskiej. W r. 1907 założył w Berlinie „Ha-Olam” (Naród) – hebrajskojęzyczny organ ŚOS. Jesienią t.r. kandydował w wyborach do III Dumy w Białymstoku, dokąd z uwagi na ciążące na nim wyroki zaoczne i list gończy udał się nielegalnie; kandydatura jego została jednak unieważniona przed drugą turą głosowania z powodów formalnych. W r. 1908 pojechał z Wolffsohnem do Petersburga, by czynić starania o zniesienie przepisów utrudniających działalność organizacji syjonistycznych. Przy tej okazji, aranżując swój areszt i proces sądowy, uzyskał wyrok, który nałożył nań wprawdzie karę finansową, ale uwolnił od wszystkich oskarżeń. T.r. wygłaszał odczyty w Galicji, a pod koniec czerwca na kilka miesięcy wyjechał do Stambułu, by wspólnie z W. Żabotyńskim i W. Jacobsonem zabiegać u reżimu młodotureckiego o autonomię dla Żydów w Palestynie. Współzałożył w tym celu tygodnik literacki w języku francuskim „L’Orient”, korzystając przy tym z pomocy m.in. działających tam Polaków: Leona Ostroroga i Tadeusza Gasztowtta. Do akcji prasowej, którą prowadził w Turcji, obok wielu pisarzy europejskich, zaprosił także E. Orzeszkową i Władysława Reymonta. Na IX Kongresie Syjonistycznym w Hamburgu w r. 1909 znalazł się S. w grupie opozycyjnych wobec Wolffsohna tzw. praktycznych syjonistów rosyjskich, która żądała m.in. przeniesienia siedziby władz ŚOS z Kolonii do Paryża lub Berlina, zmian personalnych we władzach oraz zerwania z wyłącznie dyplomatycznymi metodami działania na rzecz akcji w Palestynie. Ponieważ dezyderaty te zostały odrzucone, S. zrezygnował na początku 1910 z pracy w Sekretariacie; przyczyny kryzysu w syjonizmie omówił w broszurze Wo stehen wir jetzt und warum sind wir nicht weiter gekommen [b.m.r.w.], w której skrytykował syjonistów niemieckich, przeciwstawiając ich skłonności budowania struktur organizacyjnych – postulat pracy wśród mas. T.r., na zaproszenie syjonistów, objechał z odczytami na temat odrodzenia żydowskiego Rosję europejską. W październiku 1910 „Ha-Cefira” ponownie zaczęła się ukazywać, ale S. już nie sprawował swych obowiązków redaktorskich w Warszawie, pisał i publikował w niej jednak nadal. W r. 1911 ogłosił rozprawkę o przyszłości syjonizmu Tochen hacjonut (Istota syjonizmu, W.) i pierwszy tom biograficznych szkiców literackich Išim (Osobowości, W. 1935 III, liczne przedruki). T.r. na X Kongresie Syjonistycznym w Bazylei grupa rosyjska odniosła sukces: przyjęto kilka rezolucji S-a w sprawie języka i kultury hebrajskiej, a on sam został wybrany do ŚKW, na czele którego stanął O. Warburg. Osiadł w Berlinie, gdzie odtąd znajdowały się centralne władze syjonistyczne i tam w l.n. sprowadził swą rodzinę oraz bibliotekę i archiwum osobiste. W kwietniu 1912 obchodzono w Warszawie 50-lecie „Ha-Cefiry”, z tej okazji ukazały się pisma wybrane S-a w jidysz Ojsgevelte šriften. Originele un iberzecungen (W. 1912) i księga jubileuszowa gazety „Sefer hajovel šel Ha-Cefira 5622–5672” (W.). T.r. powtórnie kandydował S. w wyborach do Dumy w Białymstoku, lecz i tym razem mandatu nie uzyskał. W czasie drugiej tury oddziałał natomiast w znacznym stopniu na poparcie przez warszawskich wyborców żydowskich działacza PPS-Lewicy Eugeniusza Jagiełły, przeciw kandydatowi polskiej Koncentracji Narodowej Janowi Kucharzewskiemu, co wywołało falę antysemityzmu i bojkot ekonomiczny Żydów w Król. Pol. Podjął potem współpracę z „Przeglądem Codziennym” – gazetą wydawaną w Warszawie przez zięcia, Stanisława Mendelsohna, dla przeciwdziałania tym zjawiskom. W r. 1912 został wysłany do Londynu, by zainteresować syjonizmem tamtejsze kręgi rządowe i prosić o interwencję na rzecz Żydów rosyjskich, ale w obu tych sprawach nic nie zdołał uzyskać. W r.n. powrócił do Londynu, tym razem zaopatrzony w listy polecające od brytyjskiej ambasady w Petersburgu i poparty przez byłego konsula brytyjskiego w Warszawie A. C. Murraya; 3 III 1913 odbył rozmowę informacyjną w Foreign Office. Zaraz potem wyruszył w trzymiesięczne tournée odczytowe do USA i Kanady. Na XI Kongresie Syjonistycznym w Wiedniu po raz pierwszy wygłosił zasadniczy referat polityczny (czynił to odtąd na każdym następnym). Poruszył w nim m.in. sprawę bojkotu Żydów w Król. Pol. Krytycznie zareagowała na to prasa polska i gdy pod koniec stycznia 1914 przyjechał S. do Galicji z kolejną turą odczytów spotkały go wrogie manifestacje we Lwowie i Nowym Sączu (gdzie strzelała do niego endecka bojówka). W poł. marca t.r. z Triestu udał się wraz z żoną w pierwszą podróż do Palestyny.
Wybuch pierwszej wojny światowej sprawił, że pobyt S-a, obywatela rosyjskiego, w Berlinie stał się trudny. W końcu grudnia 1914 wyjechał więc, wraz z innym rosyjskim członkiem ŚKW, J. Czlenowem, przez Kopenhagę do Londynu. Samodzielne dotarcie do brytyjskich kręgów rządowych okazało się dla S-a niemożliwe, w Foreign Office odmówiono mu audiencji. Wsparł więc w rozgrywkach wewnątrz syjonistycznych lepiej ustosunkowanego Ch. Weizmana, legitymizując jako członek ŚKW jego energiczne zabiegi o utworzenie po wojnie, w razie upadku Turcji, brytyjskiego protektoratu w Palestynie i o poparcie tam przez Wielką Brytanię osadnictwa żydowskiego. Uczestniczył w pracach londyńskiego Biura Syjonistycznego, które w warunkach wojennych zmarginalizowało legalne władze ŚOS. Od końca stycznia 1915 wraz z Czlenowem i Weizmanem brał udział w konsultacjach z innymi grupami żydowskimi: E. de Rotschildem i AIU w Paryżu, oraz D. L. Alexandrem i L. Wolfem z Conjoint Foreign Committee w Londynie. Dn. 23 I 1916 na naradzie syjonistów brytyjskich (English Zionist Federation – EZF) w Hotel Great Central w Londynie został wybrany do komitetu mającego pokierować akcją polityczną, jednak prowadzący rozmowy z Brytyjczykami Weizman konsultował się z nim w minimalnym stopniu. Wygłoszoną tam mowę S-a opublikowano pt. Vas vir vilen (W. 1916). Jako członek Committee for Russian War Victims uczestniczył w akcji obrony Żydów rosyjskich, a wśród swych rodaków nie naturalizowanych w Wielkiej Brytanii propagował ochotniczą służbę wojskową. T.r. wydał esej The New Jew (w: ,,Zionism and the Jewish Future”, Ed. H. Sacher, London, osobne wyd. London 1929). W listopadzie t.r., na zlecenie EZF, przygotował wersję roboczą propozycji politycznych w sprawie Palestyny dla władz brytyjskich, a potem wraz z Weizmanem, M. Gastlerem i H. Bentwichem opracował ostateczną; był autorem kluczowego pojęcia określającego ówczesny cel działań syjonistów w Palestynie: «Jewish National Home» (żydowska siedziba narodowa). Rozmowy z brytyjskim specjalistą ds. palestyńskich, M. Sykesem prowadził jednak Weizman; chcąc odsunąć od nich S-a wysłał go do Francji z trudną misją przekonania tamtejszych czynników rządowych do brytyjskiej orientacji syjonistów. Po pierwszych konsultacjach z francuskim ekspertem F.-G. Picotem w Londynie w lutym i marcu 1917, wyjechał S. do Paryża, gdzie w krótkim czasie spełnił przy poparciu E. de Rotschilda swe zadanie. Udał się potem do Rzymu i odniósł tam spektakularny sukces: 4 V t.r. został przyjęty przez papieża Benedykta XV, który w czasie dłuższej rozmowy zdawał się popierać postulaty syjonistów (po wojnie dyplomacja watykańska zaprzeczyła takiej wykładni). Aprobatę usłyszał S. także od rządu włoskiego, a po powrocie do Paryża otrzymał 4 VI w Min. Spraw Zagranicznych pisemne poparcie dla syjonizmu – pierwszy taki akt ze strony Francji. S. przesłał natychmiast dokument ten oraz relację z audiencji u papieża władzom brytyjskim oraz przywódcom ruchu syjonistycznego w USA i Rosji, czym wywołał wielką irytację Weizmana. Ponieważ syjoniści obiecywali Wielkiej Brytanii i Francji użycie swych wpływów w Rosji na rzecz zwalczania tam pacyfizmu, Weizman zażądał od S-a natychmiastowego wyjazdu do Piotrogrodu. Zamiast tego S. w poł. czerwca wrócił do Londynu. Pod koniec lipca, w decydującej fazie pertraktacji syjonistyczno-brytyjskich, został obok Weizmana współprzewodniczącym Londyńskiego Syjonistycznego Komitetu Politycznego (London Zionist Political Committee) i prowadził rozmowy z politykami arabskimi, aby zneutralizować ich opozycję wobec zamiarów syjonistycznych w Palestynie. Wniósł duży wkład w przygotowanie ogłoszonej przez rząd brytyjski 2 XI 1917 tzw. deklaracji Balfoura, w której uznano prawo Żydów do siedziby narodowej w Palestynie. Na początku 1918 wyjechał do Francji, gdzie uzyskał (14 II) oświadczenie ministra spraw zagranicznych S. Pichona, analogiczne do deklaracji Balfoura. W listopadzie t.r. założył w Paryżu biuro syjonistyczne. W tym czasie Weizman, grożąc złożeniem rezygnacji, wymusił na ŚKW przyznanie sobie przywództwa i odsunięcie S-a na drugi plan.
Od stycznia 1919 uczestniczył S. w długich, lecz bezowocnych pertraktacjach pomiędzy syjonistami a AIU i Joint Foreign Committee (JFC) na temat utworzenia wspólnej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu. W lutym t.r. na zjeździe w Londynie został wybrany do tymczasowych władz ogólnoświatowych ruchu syjonistycznego. Dn. 27 II t.r., jako pierwszy spośród reprezentantów żydowskich, przemawiał przed Radą Najwyższą konferencji pokojowej, uzasadniając historyczne prawa Żydów w Palestynie. Na początku marca, po utworzeniu syjonistycznego Komitetu Delegacji Żydowskich (Comité des Délégations Juives auprès de la Conférence da la Paix – CDJ), został jego wiceprzewodniczącym (jako przedstawiciel Prowizorycznej Żydowskiej Rady Narodowej Polski) oraz przewodniczącym działającej przy nim komisji politycznej. Leon Reich zapamiętał go z tego czasu, jako «nieco więcej niż średniej tuszy, o czole wysokim, o ciemnoblond bródce, wedle przepisów high-life’u wygolonej i ufryzowanej». Na początku kwietnia przewodniczył stronie żydowskiej na spotkaniach z polskimi delegatami na konferencję (z Władysławem Grabskim na czele), w czasie których omawiano status ludności żydowskiej w państwie polskim; wysuwał tam pomysł wprowadzenia do ordynacji wyborczej kurii narodowościowych. Po odrzuceniu przez stronę polską żądań żydowskich, spotkania te przerwano. Jednocześnie uczestniczył w próbach wypracowania wspólnego z AIU oraz JFC stanowiska w sprawie położenia Żydów w nowych państwach Europy Środkowo-Wschodniej; bezskutecznie usiłował wówczas przeforsować syjonistyczny postulat autonomii narodowej. W maju współtworzył odrębny memoriał syjonistów do konferencji pokojowej, domagający się gwarancji Ligi Narodów (LN) dla mniejszości w tych państwach i zabiegał u przywódców państw zachodnich o poparcie dla tej inicjatywy. Pod koniec maja wyraził poprzez Hermana Liebermana chęć podjęcia rozmów również z premierem Ignacym J. Paderewskim, nie wiadomo jednak, czy do tego wówczas doszło. Działania te przyczyniły się do narzucenia Polsce tzw. traktatu mniejszościowego, zawierającego osobne «artykuły żydowskie» (28 VI t.r.); z tego powodu S. stał się obiektem ataków w prasie polskiej i na forum Sejmu Ustawodawczego. Dn. 7 VII t.r. w Paryżu, wraz z kilku innymi delegatami żydowskimi, został przyjęty na audiencji przez Paderewskiego. W kilka dni potem objął przewodnictwo CDJ i starał się o podpisanie podobnych traktatów przez Czechosłowację i Rumunię; «artykuły żydowskie» nie zostały w nich jednak umieszczone. T.r. opublikował obszerne dzieło The History of Zionism, 1600–1918 (London I–II, wiele kolejnych wydań, tłumaczenie niemieckie Geschichte des Zionismus, Wien 1921). W styczniu i lutym 1920 przekonywał polityków francuskich, że traktaty mniejszościowe z r. 1919 nie są respektowane i starał się nakłonić ich do zgody na rozszerzenie granic planowanego mandatu palestyńskiego Wielkiej Brytanii. Dn. 24 IV t.r. Rada Najwyższa LN na konferencji w San Remo przystała na postulaty syjonistów. Rywalizacja S-a z Weizmanem była w tym czasie tak ostra, że dopiero telegraficzna interwencja EZF zmusiła ich do wspólnego powrotu do Londynu, gdzie na Victoria Station przywitała ich owacyjna manifestacja żydowska.
Dn. 7 VII 1920 przewodniczył S. drugiej konferencji syjonistycznej w Memorial Hall w Londynie. Poparł na niej Weizmana oraz jego ideę założenia Keren Hajesod (Funduszu Podwalin, S. był autorem tej nazwy) i został wybrany na przewodniczącego Egzekutywy przy Weizmanie jako prezydencie ŚOS. Nadal organizował międzynarodową akcję protestów przeciw pogromom Żydów w Polsce i na Ukrainie, a wydawany pod jego redakcją w Paryżu francuskojęzyczny „Bulletin” stał się jednym z głównych mediów oskarżających m.in. Polskę o ich tolerowanie (w Płocku ofiarą podejrzeń o sprzyjanie bolszewikom w wojnie polsko-sowieckiej padł w tym czasie kuzyn S-a, Abraham Kon). W grudniu 1920 wszedł S. w skład delegacji żydowskiej na pierwsze zgromadzenie plenarne LN w Genewie. Delegacja polska uważała go za autora pomysłu wyznaczenia przez LN komisji dla zbadania doniesień o pogromach i nierespektowaniu przez Polskę traktatu mniejszościowego. Plan ten nie został zrealizowany wskutek kontrakcji Wolffa, z którym Polacy weszli w porozumienie. S. spotkał się też w Genewie z delegacją Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, konkurującej z Polską o Galicję Wschodnią. Pod koniec marca 1921 pojechał na Bliski Wschód do Egiptu i Palestyny. W czerwcu powrócił do Londynu, gdzie zamieszkał na stałe wraz z rodziną w domu przy Compayne Gardens; posiadał już wówczas naturalizację brytyjską. We wrześniu 1921 przewodniczył pierwszemu po wojnie Kongresowi Syjonistycznemu w Karlowych Warach (Czechosłowacja). W wygłoszonym tam przemówieniu chwalił stosunek Czechosłowacji i Litwy do Żydów, ostro potępił Ukrainę czasów S. Petlury i ponownie zaatakował Polskę, choć dostrzegał w niej również «bardziej oświecone elementy […], które zaczynają widzieć czystość naszych motywów i sprawiedliwość naszych żądań» i zadeklarował poparcie dla jej niepodległości. W listopadzie t.r. wyjechał na czele delegacji Keren Hajesod do USA i Kanady. W czasie kilkumiesięcznej akcji zebrał ok. 5 mln dolarów, przemawiał w Kongresie i został przyjęty przez prezydenta W. Hardinga. Po powrocie, jako honorowy prezes Federacji Żydów Polskich w Wielkiej Brytanii, zabiegał u posła polskiego w Londynie Konstantego Skirmunta o ułatwienia dla emigracji Żydów z Rosji Sowieckiej do Polski. W wywiadzie dla „Gazety Warszawskiej” (1923 nr 49) zaprzeczył oskarżeniom o antypolonizm i zapewniał: «jestem być może lepszym Polakiem, aniżeli ci, co się tym tytułem tak afiszują». Zimą t.r. odwiedził Polskę w związku z kampanią Keren Hajesod. Poza Warszawą był wówczas, m.in. w Łodzi, Wilnie i Białymstoku. W grudniu 1924 wyjechał do Rumunii na zjazd syjonistyczny i uzyskał od rządu I. Brǎtianu deklarację poparcia dla osadnictwa żydowskiego w Palestynie. Wiosną 1925 uczestniczył w otwarciu uniw. hebrajskiego w Jerozolimie i wszedł w skład jego kuratorium. W drodze powrotnej w lipcu zatrzymał się w Polsce, gdzie przeprowadził rozmowy z premierem W. Grabskim i ministrem spraw zagranicznych, Aleksandrem Skrzyńskim, uzyskując obietnicę wsparcia interesów żydowskich na forum LN, gdyż Polska czyniła wówczas starania o stałe członkostwo w jej Radzie. Przy tej okazji odwiedził rodzinny Wyszogród i Płock. Efektem tej wizyty był list A. Skrzyńskiego (już premiera) do S-a z 31 III 1926, zawierający poparcie Polski dla działań syjonistów w Palestynie. Kolejne lata poświęcił propagandzie funduszy zbiórkowych, bądź zakładaniu komitetów propalestyńskich: w USA (listopad 1925 i 1929), w Afryce Południowej (1926), w Palestynie (sierpień 1926), we Francji (luty 1927), we Włoszech (jesień 1927, był przyjęty przez papieża Piusa XI i B. Mussoliniego), Irlandii, Czechosłowacji, Austrii, Bułgarii, Jugosławii, Litwie, Holandii, Belgii. W tym czasie wydał obszerną rozprawę w języku hebrajskim Baruch Špinoza U’zmanno (Baruch Spinoza i jego epoka, Londyn 1928–9). W r. 1929 na XVI Kongresie Syjonistycznym poparł zgłoszoną przez Weizmana inicjatywę utworzenia Agencji Żydowskiej rozszerzonej o działaczy niesyjonistycznych, do której został dokooptowany. W grudniu t.r., po kolejnej podróży do Rumunii, przyjechał do Polski. W styczniu 1930 rozmawiał z premierem Kazimierzem Bartlem, prezydentem Ignacym Mościckim, Walerym Sławkiem, opozycyjnymi politykami lewicowymi, a także odbył konsultacje z A. Zaleskim, w związku z omawianiem kwestii Jerozolimy w komitecie LN, któremu polski minister spraw zagranicznych miał przewodniczyć. Odwiedził kilka miast polskich z odczytami; jeden z nich wyszedł drukiem pt. Erez Israel und die Diaspora (Bielsko 1930). T.r. opublikował też pracę o psychologii mas, pt. Ha-ani ha-kibbuci (Ja zbiorowe, New York). W r. 1931, w związku z 70-leciem jego urodzin, syjoniści proklamowali «miesiąc Sokołowa»; w obchodach londyńskich wziął udział m.in. ambasador Skirmunt. Na kongresie PEN-Clubu w Hadze S. wygłosił referat o współczesnej literaturze hebrajskiej.
Polityka brytyjska w mandacie palestyńskim, niechętna rozszerzaniu emigracji żydowskiej, i nasilający się konflikt z Arabami spowodowały kryzys w ruchu syjonistycznym. Na XVIII Kongresie Syjonistycznym w Bazylei w czerwcu 1931 Weizman został odsunięty od władzy, a lider opozycji W. Żabotyński nie zdołał przeforsować swej kandydatury. W tej sytuacji S., postrzegany jako polityk niezaangażowany w spory frakcyjne i dysponujący wielkim doświadczeniem w spełnianiu poufnych misji dyplomatycznych, został wybrany na prezydenta ŚOS i Agencji Żydowskiej. Jego program (polepszenie relacji z Arabami i odzyskanie poparcia brytyjskiego) nie różnił się w zasadzie od weizmanowskiego. Odtąd dom S-a w Londynie stał się miejscem oficjalnych spotkań i przyjęć, na których bywał też ambasador polski Edward Raczyński. S. nadal dużo podróżował: 1. poł. 1932 spędził w USA (gdzie m.in. rozmawiał z ambasadorem RP Tytusem Filipowiczem o zorganizowaniu w Polsce Komitetu «Pro Palestyna»), przełom l. 1932 i 1933 – w Palestynie, w sierpniu 1933 przewodniczył XVIII Kongresowi Syjonistycznemu w Pradze, na którym, wbrew opiniom syjonistów z Polski, wyraził uznanie dla rządu polskiego za zwalczanie antysemityzmu. Po kongresie został zaproszony przez prezydenta Czechosłowacji T. G. Masaryka do jego letniej rezydencji w Topolčanach. Stamtąd przyjechał do Warszawy, by 8 I 1934 uczestniczyć w inauguracji polskiego Komitetu «Pro Palestyna», na którego czele stanął Zdzisław Lubomirski (fragment dziennika S-a opisującego ten pobyt został opublikowany pt. Massa le-Polanija be-šnat 1933–4 , w: „Sefer Sokolow”, Jerusalem 1943 s. 195–272). Następnie udał się do Tel Awiwu, gdzie otrzymał godność honorowego obywatela i m.in. brał udział w przyjmowaniu gości z Polski: prezesa Centralnego Związku Przemysłu Polskiego Piotra Drzewieckiego oraz prezesa Rady Nadzorczej banku Polska Kasa Opieki Henryka Grubera. T.r. odbył też podróż do Afryki Południowej. W r. 1934 ogłosił w języku angielskim pracę poświęconą syjonizmowi przed Herzlem Hibbath Zion (Jerusalem). Nadal współpracował z prasą w Polsce („Hajnt”, „Hajntige Najes” „Opinia”, „Mies. Żydowski”) i w Palestynie. W tym czasie S. usiłował zorganizować akcję międzynarodowego nacisku na Niemcy hitlerowskie; ponieważ nie mógł w tym względzie liczyć na poparcie mocarstw, zwracał się do państw mniejszych: Czechosłowacji i Polski, ale bez rezultatów. W r. 1935 na XIX Kongresie Syjonistycznym w Lucernie wygłosił przemówienie skierowane przeciw nazizmowi. Na kongresie tym Weizman zdołał odzyskać prezydenturę ŚOS, zaś S. otrzymał prezydenturę honorową oraz kierownictwo Agencji Żydowskiej i nowo utworzonej Komisji Kulturalnej, która miała promować rozwój kultury hebrajskiej; został też szefem syjonistycznego domu wydawniczego «Mosad Bialik». W maju t.r., bez konsultacji z S-em, władze ŚOS przeniosły do Jerozolimy redakcję „Ha-Olam”, co z uwagi na swą rolę w jej założeniu S. odczuł boleśnie. Rozgoryczony utratą wpływów, tym bardziej, że powierzona mu komisja została pozbawiona jakichkolwiek środków finansowych, zajął się pracą literacką i publicystyczną; wygłaszał odczyty, przygotowywał leksykon hebrajski i pisał sagę powieściową żydostwa polskiego. Dn. 13 V 1936 uczestniczył w uroczystościach polskich w Londynie z okazji pierwszej rocznicy śmierci Józefa Piłsudskiego – było to jego ostatnie wystąpienie publiczne; 17 V t.r. zasłabł w swym domu (od dłuższego czasu chorował na cukrzycę) i zmarł. Pochowany został na cmentarzu w londyńskiej dzielnicy Willesden.
Opinie o S-ie podkreślały jego erudycję, umiarkowanie, tolerancję wobec innych poglądów i nieangażowanie się w ostre spory frakcyjne, tak częste w ruchu syjonistycznym («był dowcipny, wykształcony, rozumny i inteligentny, lecz nie zapalczywy» – S. Levin), co inni uważali za brak charakteru i przekonań («mały żydowski faktor, podniesiony […] do rangi pseudo-męża stanu» – L. Namier). S. odpierał te zarzuty w eseju Hołd cichym! – apologii działaczy «nie chełpiących się popularnymi hasłami bojowymi, nie szczycących się krzykliwie samochwalnymi edyktami» („Almanach i leksykon żydostwa polskiego”, Lw. 1937). Wielu współczesnych podkreślało jego związki z polską kulturą: «był jedynym syjonistą w całej Polsce, który żywił iluzję, iż mógłby być polskim szlachcicem» (L. Lipsky); polskim wychowaniem tłumaczono jego przywiązanie do dobrych manier i zasad protokołu. W stosunkach domowych używał języka polskiego i w nim wychował dzieci.
S. uważany jest za twórcę współczesnego dziennikarstwa hebrajskiego. Należał do najbardziej płodnych pisarzy żydowskich; oprócz 30 książek, napisał ok. 4 500 artykułów; pełna bibliografia jego wielojęzycznej twórczości, ogłaszanej też pod pseudonimami, nie została opracowana. Był mistrzem felietonu i eseju, gorzej radził sobie z formami większymi, ich kompozycja była rozwlekła i amorficzna. W swych utworach skupiał się na studium psychologicznym postaci, stąd też za najlepszą z jego książek uchodzi Išim. Był założycielem Związku Pisarzy Hebrajskich i posiadał doktorat literatury hebrajskiej nadany przez Jewish Institute of Religion w Nowym Jorku. Pozostawił dziennik pisany niesystematycznie od r. 1876 w języku polskim oraz zbiór listów do żony, stanowiących kronikę jego podróży, także w języku polskim. Spuścizna po S-ie (olbrzymia korespondencja, dokumentacja działalności politycznej, rękopisy prac) została przekazana przez rodzinę do Centralnego Arch. Syjonistycznego w Jerozolimie. Już przed r. 1914 był S. przedmiotem legendy, szczególnie wśród Żydów z Polski. W r. 1938 w Jerozolimie ukazała się księga pamiątkowa „Sefer Sokolov”, wydana staraniem I. Grünbauma przez ŚOS, pod redakcją S. Rawidowicza. W r. 1941 powstała w Londynie Unia Syjonistów Polskich im. Nahuma Sokołowa, kierowana przez Józefa Fraenkla. T.r. czasopismo „New Judea” wydało tom specjalny poświęcony pamięci S-a. W nowo utworzonym państwie Izrael za prezydentury Weizmana pamięć S-a zblakła. Dopiero w r. 1956 jego szczątki przeniesiono do Jerozolimy; jego imieniem nazwano centrum Stow. Dziennikarzy Izraelskich i kibuc w dolinie Jezreel (Sedeh Nahum); ukazały się wybory pism S-a pod redakcją G. Kressela: po hebrajsku (wraz z monografią, 1958–61 I–III) oraz w jidysz (1966); miasto Tel Awiw przyznaje doroczną nagrodę dziennikarską jego imienia. W Londynie, w domu przy ul. Compayne Gardens 43 wmurowana została pamiątkowa plakieta.
Z małżeństwa z Reginą (Rywką) z Segalów (zm. 1924) miał S. trzech synów: Henryka (zm. 1929), inżyniera elektrotechnika, osiadłego w Berlinie, żonatego z pisarką Heleną z Kryńskich, Floriana (zob.) i Leona (zm. ok. 1959), oraz cztery córki: Marię (zm. 1969), doktora filozofii, 1.v. za Stanisławem Mendelsonem (zob.), 2. v. Hayman (Heiman), Celinę, Zofię (1896–1958), która wraz z mężem Jochananem (Elkananem) Raczkowskim, chemikiem, osiadła w r. 1920 w Palestynie (gdzie używali nazwiska Raziel) oraz Helenę (zm. 1948), zamężną za Henrykiem Czaplińskim, zamieszkałą w Londynie.
Córka S-a, Celina (14 VI 1886 – 3 V 1984) studiowała w r. akad. 1904/5 malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a następnie medycynę w Zurychu. Po uzyskaniu tam doktoratu w r. 1917 została sekretarką polityczną i lekarzem ojca, towarzyszyła mu we wszystkich jego przedsięwzięciach, a po jego śmierci, mieszkając w Londynie, opiekowała się spuścizną po nim. W czasie drugiej wojny światowej znalazła się na niemieckiej liście osób przeznaczonych do niezwłocznego aresztowania po inwazji na Wielką Brytanię. Działała w tym czasie w Council of Polish Jews in Great Britain, Jewish Refugees Committee i w Komitecie Obywatelskim Pomocy Uchodźcom Polskim, zasiadała we władzach Polsko-żydowskiego Komitetu dla Uchodźców (Federation of Jewish Relief Organisations) jako przewodnicząca charytatywnej organizacji kobiecej – Koła Pań. Utrzymywała szerokie kontakty w środowiskach politycznych Londynu: zarówno brytyjskim, jak i emigracji wschodnioeuropejskich; do jej przyjaciół należeli, m.in. J. Masaryk, Tomasz Arciszewski, Kazimierz Smogorzewski. Po wojnie brała udział w ruchu syjonistycznym, działała na rzecz Uniw. Hebrajskiego oraz w wielu organizacjach kulturalnych i społecznych.
S. był portretowany m.in. przez L. Pilichowskiego, H. Glicensteina, L. Pasternaka i M. Chagalla (fot. w Centralnym Arch. Syjonistycznym w Jerozolimie); – Bibliogr. historii Pol. XIX w., III 1; Bibliography of Hebrew and Yiddish Publications in Poland Since 1944, Coll. D. Zeichner, A. Szechter, Jerusalem 1987; Shunami S., Bibliography of Jewish Bibliographies, London 1978; Zeitlin W., Bibliotheca Hebraica Post Mendelssohniana. Bibliographisches Handbuch der Neuhebräischer Literatur, S.-Pet. 1881; Encyclopaedia Britannica, Chicago–London 1973 XX (C. Sokolow); Enc. of Zionism; Evrejskaja enciklopedija, S.-Pet. [b.r.w.] XIV (N. Syrkin); The Jewish Encyclopedia, New York–London [1925] XI (P. Wiernik); The Universal Jewish Encyclopedia, New York 1943 IX (L. Lipsky,. M. Ribalow); Jüd. Lexikon, IV/2; Nycek J. B., Ludzie i książki. Słownik biograficzny ludzi książki i pióra województwa płockiego, Płock 1989; Wininger S., Grosse Jüdische National-Biographie, Lipsk [b.r.w.] V; – Berkowitz M., Western Jewry and the Zionist Project 1914–1933,Cambridge 1997 (fot); Black E. C., Lucien Wolf and the Making of Poland: Paris 1919, „Polin” Vol. 2: 1987 s. 9, 20, 22, 24; Böhm A., Diezionistische Bewegung zum Ende des Weltkrieges, Berlin 1935–7 I–II; Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1980; Glass H., Zerbrochene Nachbarschaft. Das deutsch-jüdische Verhältnis in Rumanien (1918–1938), München 1996; Goldberg A., Nahum Sokolow. Zajn biografie un Charakteristik, W. [1912]; Goldstein J., The Beginnings of the Zionist Movement in Congress Poland: The Victory of the Hasidim over the Zionists?, „Polin” Vol. 5: 1990 s. 116–18, 123, 130; Goldstein M., Nahum Sókolov, Buenos Aires 1972; Guesnet F., Polnische Juden im 19. Jahrhundert. Lebensbedingungen, Rechtsnormen und Organisation im Wandel, Köln 1998; Janowsky O., The Jews and Minority Rights (1898–1919), New York 1933; Kling S., Nahum Sokolow, Servant of His People, New York 1960; Konarska-Pabiniak B., Nachum Sokołow – „człowiek z Płocka”, „Notatki Płockie” 1993 nr 1; Kuc G., Nachum Sokołow i jego krytyka prasy żydowskiej w Polsce, „Zesz. Prasoznawcze” 1993 nr 1/2 s. 71–7; Levene M., War, Jews, and the New Europe. The Diplomacy of Lucien Wolf 1914–1919, Oxford 1992; Leinwand A., Poseł Herman Lieberman, Kr.–Wr. 1983; Minerbi S., The Vatican and Zionism. Conflict in the Holy Land 1895–1925, New York–Oxford 1990; Nowak-Kiełbikowa M., Konstanty Skirmunt. Polityk i dyplomata, W. 1998; Reinharz J., Chaim Weizman. The Making of a Statesman, New York–London 1993; Rose N., Lewis Namier and Zionism, Oxford 1980; Schama S., Two Rothschilds and the Land of Israel, London 1978; Stein L., The Balfour Declaration, London 1961; The Jews of Poland Between Two World Wars, Ed. Y. Gutman, Hanover 1989; Syrkin N., Nachum Sokołów (charakterystyka), w: «Safrus». Książka zbiorowa poświęcona sprawom żydostwa, Red. J. Kirszrot, W. 1905 s. 249–59; Sznicer S., Nachum Sokolow, W. 1936; Szulkin M., Żydzi palestyńscy w świetle raportów polskiej służby zagranicznej. Cz. I (1923–1935), „Biul. ŻIH w Polsce” 1980 nr 4 s. 136–7, 141–3; Vereté M., The Balfour Declaration and Its Makers, „Middle Eastern Studies” Vol. 6: 1970 No. 1 s. 48–76; Vital D., Zionism: The Crucial Phase, Oxford 1987; tenże, Zionism: The Formative Years, Oxford 1982; Wenkert J., Herzl and Sokolow, „Herzl Year Book” Vol. 2: 1959 s. 184–216; Z dziejów gminy starozakonnej w Warszawie w XIX stuleciu, W. 1907 I; Żydzi w Polsce Odrodzonej, Red. I. Schiper, W. [1936] I 523 (fot), 524, 528–30, II 68, 156, 161, 227 (fot), 228, 259; – Arch. Paderewskiego, II; Cohen I., A Jewish Pilgrimage. The Autobiography, London 1956; tenże, Travels in Jewry, London 1957; Dokumente zur Geschichte des deutschen Zionismus 1882–1933, Hrsg. J. Reinharz, Tübingen 1981; XIX-ty Kongres Syjonistyczny w Lucernie, Sosnowiec [b.r.w] s. 3–11, 13, 17, 21, 24, 88–9; Gliksman P. Z., Maane l’Nahum Sokolow, czyli odpowiedź…, Ł. [1930]; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn [b.r.w].; Hartglas A., Na pograniczu dwóch światów, Oprac. J. Żyndul, W. 1996; The Impossible Takes Longer. The Memoirs of Vera Weizmann, Wife of Israel’s First President as told to David Tutaev, London 1967; Kopański S., Wspomnienia wojenne 1939–1946, W. 1990; The Letters and Papers of Chaim Weizmann, Series A., Letters, Ed. M. W. Weisgal, London 1968–78 I–XVI; Levin S., Youth in Revolt, London 1930 s. 215–17; Lipsky L., A Gallery of Zionist Profiles, New York 1956 s. 65–72; Miller D. H., My Diary at the Conference of Paris with Documents, [b.m.w] 1925 XV 104–8; Orzeszkowa E., Listy zebrane, [Wyd.] E. Jankowski, Wr. 1954–67 I–VI; Oved M., Visions and Jewels. Autobiography in Three Parts London [b. r. w]; Pamiętnik Henryka Diamanda zebrany z wyjątków listów do żony, Kr. 1932; Rabinowicz O. K., Fifty Years of Zionism. A Historical Analysis of Dr Weizmann’s „Trial and Error”, London 1950; Reich L., Żydowska delegacja pokojowa w Paryżu (sylwetki działaczy żydowskich), W. 1922 s. 61–6; Report of the Twelfth Zionist Congress Held at Carlsbad, Septmber 1st to 14th 1921, London 1922 s. 7–8, 17–30, 63–6, 72, 153, 163–76, 209–12, 218, 299; The Rise of Israel, Ed. I. Friedman, A. S. Kleiman, New York–London 1987 Vol. 3 s. 468–73, Vol. 5 s. 34–40, 69–76, 201–2, Vol. 8 part 2. s. 20–1, 31–44, 49–50, Vol. 10 s. 106, 137–9, 186–7, 195–209, 226–30, Vol. 12 s. 231–6, Vol. 19 s. 324–6; Sacher H., Zionist Portraits and Other Essays, London 1959 s. 36–40; Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, Oprac. J. Cisek, Londyn 1980; Skirmunt K., Moje wspomnienia 1886–1945, Wyd. E. Orloff, A. Pasternak, Rzeszów 1998; Sokolow F., Nahum Sokolow. Life and Legend, Ed. J. Leftwich, London 1975 (fot.); Stenographisches Protokoll der Verhandlungen des II. Zionisten-Congresses gehalten zu Basel von 28. bis 31. August 1898, Wien 1898 s. 35; Weizmann C., Trial and Error. The Autobiography, London 1950; – „Biul. Inform.” [Komitetu Organizacyjnego dla Spraw Reprezentacji Żydostwa Polskiego] 1941 nr 5 s. 7–8; „Gaz. Pol.” 1936 nr 141 (fot.); „Gaz. Warsz.” 1920 nr 342, 1921 nr 9–10, 1923 nr 49; „Kur. Warsz.” 1906 nr 58; ,,Mies. Żydowski” R. 1: 1930/1 s. 249–53 (O. Thon); „Świat” 1913 nr 39 (fot); – AAN: Arch. Floriana Sokołowa; B. Ossol.: sygn. 17589/II. 10 k. 37–38 (artykuł S. Shepsa o S-ie z „Israelitisches Wochenblatt für die Schweiz”); – Sokołów F., Nahum Sokołów. Życie i legenda (mszp. pełnej, polskiej wersji wspomnień w posiadaniu prywatnym); – Mater. Red. PSB: Życiorys S-a autorstwa Shoshany Stiftel; – Informacje Janiny Smogorzewskiej z Shepperton (Wielka Brytania); – Bibliogr. dot. Celiny Sokołów: Piwocki, Hist. ASP; – Baffy. The Diares of Blanche Dugdale 1936–1947, Ed. N. A. Rose, London 1973; Invasion 1940. The Nazi Invasion Plan for Britain by SS General Walter Schellenburg, London 2000 s. 234; Lerski J., Emisariusz Jur, W. 1989; Smogorzewska J., Prawda o Celinie Sokołów, „Dzien. Pol.” 1988; – „Dzien. Pol.” 1984 nr 108, 1988 nr 197; „Jewish Chronicle” 1984 nr z 11 V; „The Times” 1984 nr z 10 i 15 V; „Życie Warszawy” 1984 nr 133; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 10348.
Andrzej A. Zięba